ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Είναι πλέον αναμφισβήτητο γεγονός ότι η τρομοκρατία έχει μπει στην καθημερινή ζωή μας. Στα δελτία ειδήσεων, στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, στους τόπους κοινωνικής δικτύωσης υπάρχουν αναφορές στα τρομοκρατικά χτυπήματα, πολύ δύσκολα όμως θα βρούμε σοβαρές αναλύσεις που θα εστιάζουν στο θέμα της τρομοκρατίας, συγκεκριμένα ως βίαιη πράξη που αποσκοπεί να αποδιαρθρώσει την κοινωνία και να καταλύσει οποιαδήποτε έννοια της δημοκρατίας και της ανθρωπιάς, αλλά και στο τραύμα που αυτή δημιουργεί στην κοινωνία (βλέπε εδώ τη σχετική θεώρηση).
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Η τρομοκρατία (terrorism), εκ του τρόμος + κράτος, αν και δεν υπάρχει διεθνώς συμφωνημένος ορισμός, γενικά αποτελεί τη «συστηματική» χρήση, ή την απειλή χρήσης, βίας που συμβαίνει πάντα ως αντίδραση ή άσκηση πίεσης, από οργανωμένες ομάδες με πολιτικά, θρησκευτικά ή άλλα ιδεολογικά κίνητρα, ως υπόβαθρο-βάση, αλλά ακόμη και από ολόκληρους κρατικούς μηχανισμούς, εναντίον ατόμων, ομάδων ή περιουσιών, με απώτερο στόχο τις κυβερνήσεις απ’τις οποίες προσδοκούν κάποια αντίστοιχα, των κινήτρων, οφέλη και κέρδη. Η κάθε πράξη επ’αυτού χαρακτηρίζεται τρομοκρατική πράξη και οι επιχειρούντες αυτήν τρομοκράτες.
Στις τρομοκρατικές πράξεις περιλαμβάνονται ανατινάξεις, πειρατείες, ομηρίες, φόνοι, δολιοφθορές, εμπρησμοί κ.λπ. σημαντικών στόχων καθώς και άλλες εγκληματικές πράξεις, παράλληλες ή όχι, όπως απαγωγές, ληστείες κ.λπ., οι οποίες εκτελούνται απ’τις ίδιες τρομοκρακρατικές ομάδες, δεν έχουν όμως αναγκαστικά στόχο την κατάληψη εδάφους.
Η τρομοκρατία έχει χρησιμοποιηθεί πολλάκις ακόμη και από κυβερνήσεις, απ’τις μυστικές υπηρεσίες, αυτό που ονομάζουμε κρατική τρομοκρατία που έχει παρατηρηθεί απ’την αρχαιότητα και που διαιωνίζεται μέχρι σήμερα. Βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης εκδηλωμένης τρομοκρατίας, εκτός της κρατικής, είναι η ανωνυμία και η μυστικότητα των μελών όχι όμως και των οργανώσεων, που αντίθετα σπεύδουν και δημοσιοποιούν τις εκάστοτε πράξεις τους για να διατηρούν το «γόητρό» τους και να επαληθεύσουν την ταυτότητά του, η οποία απειλείται.
Τα τρομοκρατικά πλήγματα γενικά προκαλούν πανικό και αποδιοργάνωση. Αποτελούν μεμονωμένα απρόβλεπτα πλήγματα εκφοβισμού, όπως δολοφονίες, βομβιστικές ενέργειες, αεροπειρατείες, απαγωγές, κ.λπ. Δεν είναι σπάνιες οι φορές που τέτοιες πράξεις πλήττουν ακόμη και αθώους ανυποψίαστους πολίτες. π.χ. καταλήψεις σχολείων με ομήρους παιδιά.
Ιστορικά, η τρομοκρατία ποτέ δεν μπόρεσε να ανατρέψει ένα καθεστώς. Αποτελεί μικρότερο κίνδυνο για την κατεστημένη τάξη και εξουσία απ’τον ανταρτοπόλεμο. Πάντως, τα τρομοκρατικά πλήγματα βασίζονται στον αιφνιδιασμό και στον ιδεολογικό ή στον θρησκευτικό φανατισμό, όταν έχουμε μία στοχευόμενη ιδεολογική στάση προς τη θρησκεία, ενώ για την υλοποίησή τους απαιτείται πρόσβαση σε κάποιους οικονομικούς πόρους δια των οποίων πολλοί δίοδοι του διεθνούς εμπορίου παραμένουν ανοικτοί, κάτι που της προσδίδει ένα έντονο πολιτικό χαρακτήρα.
Πολλοί πιστεύουν, ότι ο πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας δεν είναι στην πραγματικότητα πόλεμος και η τρομοκρατία θα πρέπει να αντιμετωπίζεται κυρίως με διακρατική συνεργασία, με ανταλλαγή πληροφοριών (intelligence), καθώς και με αστυνομικά και διπλωματικά μέσα. Όμως, το αξιοπερίεργο είναι ότι μετά από την 11η Σεπτεμβρίου 2001 υποστηρίζεται, κυρίως απ’τις ΗΠΑ, ότι τα μέσα αυτά δεν αρκούν από μόνα τους, και μάλλον απαιτούνται επιπρόσθετα προληπτικά μέτρα (pre-emptive measures), τα οποία έχουν κυρίως άμεσο επιθετικό χαρακτήρα, π.χ. οι ενέργειες της Δύσης στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, θέσεις και απόψεις που έγιναν αμέσως αποδεκτές απ’όλες τις χώρες ακόμα και από μη προσκείμενες φιλικά προς τις ΗΠΑ, π.χ. Κούβα, Λιβύη κ.λπ.
Ιστορικά, τρομοκρατικές πράξεις αποδόθηκαν για πρώτη φορά στους ασασίνους, ισμαηλιτική αίρεση Νιζάρι, μίας πολιτικοθρησκευτικής ισλαμικής αίρεσης στη Μέση Ανατολή του 11ου-13ου αιώνα, εποχή δράσης των Ναϊτών ιπποτών.
Μόνο μέσα στον 20ο αιώνα μέχρι σήμερα, έχουν υπάρξει δεκάδες τρομοκρατικές ενέργειες εναντίον του παγκόσμιου καπιταλισμού και ανάλογη αντοχή των χρηματιστηριακών αγορών:
16 Σεπτεμβρίου 1920, τρομοκράτες τοποθέτησαν εκρηκτικό μηχανισμό στη Wall Street, στα γραφεία της J. P. Morgan, προκαλώντας το θάνατο 40 επενδυτών.
1972, Μόναχο, τρομοκράτες χτύπησαν τους Ολυμπιακούς αγώνες, σφαγή του Μονάχου.
1985, Ακίλε Λάουρο.
1988, χτύπημα της πτήσης PanAm 103, στη Σκωτία (Lockerbie).
1993, βόμβα στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου.
1995, χτύπημα στην Οκλαχόμα, απ’τον Timothy McVeigh.
1996, χτύπημα στην Ολυμπιάδα της Ατλάντα.
1998, Κένυα, Τανζανία, Κωνσταντινούπολη, Καζαμπλάνκα.
2001, 11 Σεπτεμβρίου, επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου
2002, Μπαλί, Ινδονησία
2003, Κωνσταντινούπολη
2004, Μαδρίτη
2005, Λονδίνο, Μπαλί.
Τα τελευταία χρόνια οι τρομοκρατικές ενέργειες είναι πιο συχνές.
Παραδοσιακά, το ιδεολογικό υπόβαθρο της τρομοκρατίας είναι θρησκευτικό και πολιτικό. Όμως, στη σημερινή παγκόσμια πραγματικότητα, λόγω της αύξησης του ρήγματος μεταξύ των φτωχών και πλουσίων κοινωνικών στρωμάτων και κρατών, προστίθεται ένας νέος λόγος υποστήριξης των τρομοκρατικών οργανώσεων, για τον οποίο υπάρχει ο κίνδυνος η τρομοκρατία να αποκτήσει υποστήριξη απ’τη λαϊκή βάση, μέσα απ’την ταξικότητα αυτού του συλλογισμού.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Είναι σαφές ότι η τρομοκρατία εμπεριέχει μέσα της πολύ έντονα τα χαρακτηριστικά της βίας. Μένει να βρούμε ποιος εξασκεί σε ποιον αυτή τη βία. Το πρόβλημα αυτό είναι περίπλοκο. Δεν έχουμε δύο πόλους αλλά ουσιαστικά τρεις: το κοινό, ο λαός ή μία κοινωνική ομάδα, οι εκτελεστές, τα δρώντα πρόσωπα, και η εξουσία, αυτοί που αποφασίζουν τι θα γίνει, που και πότε. Ακόμη αυτές οι κοινωνικές ομάδες μεταλλάσσονται κάθε φορά όσον αφορά στη σύστασή τους, με άλλα λόγια τον πληθυσμό και το χαρακτήρα τους. Αυτό σημαίνει ότι η μορφή βίας κάθε φορά είναι και διαφορετική.
Αυτά τα χαρακτηριστικά που την κάνουν να φαίνεται και να είναι διαφορετική είναι το ιδεολογικό πλαίσιο της βίαιης πράξης. Αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο έχει να κάνει με το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο κινείται και ζει το κάθε άτομο. Η Ιστορία δίνει τις προτεινόμενες γραμμές, το πλαίσιο δράσης, φορτισμένο απ’το παρελθόν, εμπεριέχοντας μέσα το μέλλον. Εδώ όμως τον αποφασιστικό ρόλο θα παίξει ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου, το πώς προσλαμβάνει αυτά τα δεδομένα και τα επεξεργάζεται, για να διαμορφώσει τελικά τη δική του ιδεολογική θέση.
Για αυτό το θέμα θα μιλήσουμε στη συνέχεια. Εδώ ας μείνουμε στο ότι η βία, κατά κάποιο τρόπο, καθοδηγεί τον άνθρωπο στο να αντιδράσει σύμφωνα με τον πανικό και το φόβο που έχει προκληθεί σ’αυτόν. Κατά συνέπεια, η βία νοηματοδοτεί, δημιουργεί μία άλλη αφήγηση απ’αυτή που θα είχε θεμελιωθεί υπό άλλες συνθήκες. Μιλάμε για αφήγηση θέλοντας να δούμε τη γέννηση ενός κόσμου που είναι εντελώς διαφορετικός απ’αυτόν που έχουμε οραματιστεί.
Με άλλα λόγια η ανάπτυξη της κοινωνίας παίρνει μία άλλη μορφή απ’αυτή που η Ιστορία έχει προβλέψει με τους μηχανισμούς της, έχουμε τελικά μία ουσιαστική και αποφασιστική μετατροπή του κοινωνικού χώρου, κάτι που δρομολογεί βασικές και ουσιαστικές αλλαγές στον άνθρωπο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σκοπός της βίας είναι μία τροπή της εξέλιξης της κοινωνίας. Κατά συνέπεια ο σχεδιασμός μίας βίαιης ενέργειας είναι συγκεκριμένος και πολύ καλά σχεδιασμένος απ’τα κέντρα ενδιαφέροντος. Ο φόβος καθηλώνει, κάνει τον άνθρωπο παθητικό και εύκολα δέχεται την οποιαδήποτε κατασταλτική πολιτική σα δική του απόφαση.
Ο ΤΡΟΜΟΣ, ΜΙΑ ΆΛΛΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗΣ
Η ελευθερία του ανθρώπου μπορεί να περιορίζεται χωρίς πολλές αντιρρήσεις και αντιδράσεις αν αυτό είναι μία επιβεβλημένη ενέργεια απ’την ατμόσφαιρα του τρόμου. Το μόνο «μυστικό» είναι ότι αυτός ο τρόμος έχει σχεδιαστεί απ’τα κέντρα αποφάσεων που έχουν σχεδιάσει την τρομοκρατία. Ένα άλλο «μυστικό» είναι ότι αυτός ο τρόμος επιβάλλει τη λογική του στην ανθρώπινη μάζα που αισθάνεται ότι θα πληγεί.
Έχουμε λοιπόν να κάνουμε μ’ένα καθαρά πολιτικό θέμα, το οποίο θα πρέπει να αναλυθεί τόσο με πολιτικούς όσο και με ψυχολογικούς-φιλοσοφικούς όρους. Θα πρέπει να δούμε τις πολιτικές στρατηγικές που έχουν εκπονηθεί από γεωπολιτικά κέντρα πολιτικού και οικονομικού σχεδιασμού. Ο τρόμος έχει ένα σκοπό και ένα στόχο. Η αφήγηση όλης της διαδικασίας είναι διαφορετική ανάλογα με το κοινωνικό και ιδεολογικό καμβά στον οποίο εγγράφεται το κάθε τρομοκρατικό χτύπημα.
Δεν είναι η ίδια η τρομοκρατία στο Αφγανιστάν, στο Πακιστάν, στην Αμπχαζία, στο Ιράκ, στο Παρίσι, στις ΗΠΑ, στην Αφρική κ.λπ. Αν και το γενικό πλαίσιο είναι το ίδιο, τα στοιχεία που συμπληρώνουν το παζλ είναι διαφορετικά. Ας πάρουμε το παράδειγμα του Αφγανιστάν.
Η επέμβαση των ρωσικών δυνάμεων σ’αυτή τη χώρα, ο εξοπλισμός των ανταρτών απ’τις ΗΠΑ, η ανάπτυξη του αντάρτικου που γέννησε την Αλ Κάιντα, η επικράτηση των ισλαμιστών και ο θρησκευτικός φανατισμός τροφοδότησαν ένα μεγάλο και μάλλον παγκόσμιο δίκτυο τρομοκρατών, ακολουθεί η εξολόθρευσή τους απ’τις ΗΠΑ, χωρίς να μπορεί να αναδομήσει τη χώρα, η οποία καταστράφηκε απ’τους ίδιους, και να πολεμήσει αποτελεσματικά όλες τις εστίες των Ταλιμπάν σ’αυτή τη χώρα. Στο Πακιστάν το κλίμα της τρομοκρατίας έρχεται σαν αντίκτυπος απ’το Αφγανιστάν, χωρίς να υπάρχει μία έντονη διαμάχη, εκτός απ’τη βίαιη ανατροπή του καθεστώτος της Μπούτο.
Στο Αφγανιστάν, λοιπόν, οι τρομοκρατικές ενέργειες είχαν μέσα τους ένα φορτίο εθνικισμού, εθνικής υπερηφάνειας και ανεξαρτησίας. Πάνω σ’αυτό πάτησε για να ριζώσει ο θρησκευτικός φανατισμός που άλλαξε προοδευτικά τη δομή της κοινωνίας. Η αντίδραση στις αντιδράσεις των άλλων κρατών οδήγησε στην ανάπτυξη και στη θεμελίωση της τρομοκρατίας, με όρους εθνικούς, στην αρχή, και θρησκευτικούς, κατόπιν, για να γίνει τυφλή βία, στο τέλος. Αντίθετα στο Πακιστάν η τρομοκρατία πάτησε μόνο στο θρησκευτικό φανατισμό που δεν είναι θεμελιωμένος στην κοινωνία αυτής της χώρας.
Κάτι παρόμοιο θα δούμε στην Αμπχαζία. Εκεί όμως θα προσθέσουμε τις βίαιες ενέργειες των Ρώσων, οι οποίοι δε θέλουν να χάσουν αυτό το κομμάτι της γης. Εδώ ο καμβάς είναι ο θρησκευτικός φανατισμός, οι κινητήριες όμως δυνάμεις της τρομοκρατίας είναι το μίσος στους Ρώσους, η οδύνη απ’την απώλεια των οικείων προσώπων που οι Ρώσοι σκότωσαν και το αίτημα για εθνική ανεξαρτησία.
Αυτό που θα πρέπει να δούμε είναι ότι οι τρομοκρατικές ενέργειες δεν στοχεύουν πλέον αυτούς που είναι υπεύθυνοι για μία κατάσταση που είναι μισητή γι’αυτούς, αλλά χτυπούν τους ανθρώπους που πιστεύουν ότι υποστηρίζουν αυτή την πολιτική κατάσταση, βάσει της οποίας έχει δημιουργηθεί η καταπίεση σ’αυτό το κομμάτι του λαού. Εκδικούνται την έμμεση ή άμεση συμμετοχή σ’αυτές τις πολιτικές δυνάμεις που λειτουργούν είτε καταπιεστικά είτε κατασταλτικά είτε προσβλητικά προς αυτά τα κοινωνικά σώματα. Το χτύπημα είναι τόσο στοχευόμενο που χτυπά στην καρδιά του προβλήματος, τουλάχιστον ως γεωγραφικό προσδιορισμό.
Ο τρόμος έχει δύο μορφές: Αυτή των δρώντων προσώπων που φοβούνται τα αντίποινα και αυτή των ανθρώπων που έχουν υποστεί, οι ίδιοι ή κοντινά τους πρόσωπα, μία τρομοκρατική ενέργεια. Μπορούμε να δούμε ότι και στις δύο περιπτώσεις ο τρόμος δημιουργεί μία καταστολή.
Στην πρώτη περίπτωση οι συμμετέχοντες σε μία τρομοκρατική ενέργεια έχουν ηθελημένα απολέσει ένα τμήμα της ταυτότητάς τους, το έχουν αντικαταστήσει με στοιχεία αυτής της οργάνωσης που δεν είναι δικά τους και τους οδηγούν σε ένα παραληρηματικό λόγο και σε παραβατικές συμπεριφορές που δημιουργούν ένα ψεύτικο καλούπι το οποίο υποτίθεται ότι τους προστατεύει, χωρίς όμως αυτό να γίνεται στην πραγματικότητα. Εδώ θα βρούμε ένα τραύμα που επουλώνεται με την αναζήτηση του υποκατάστατου της πατρικής εξουσίας.
Στη δεύτερη περίπτωση οι παθόντες φοβούνται ένα άλλο ενδεχόμενο τρομοκρατικό χτύπημα, δέχονται τον αυστηρό έλεγχο της εξουσίας, ακόμη μία φορά ένα υποκατάστατο της πατρικής εξουσίας, μισούν τον Άλλο, το μετανάστη, τον ξένο. Υιοθετούν ρατσιστικές και ξενοφοβικές αντιλήψεις που τους οδηγούν στον εθνικισμό και σε ακραίες συντηρητικές απόψεις όπου, ξανά, η πατρική φιγούρα δεσπόζει.
Θα πρέπει να τονίσουμε ότι αυτή η πατρική φιγούρα υπάρχει έντονα στις μονοθεϊστικές θρησκείες, στη δομή της φεουδαρχίας, του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, αλλά και στα δογματικά καθεστώτα, συμπεριλαμβανομένων και των κομμουνιστικών. Κατά συνέπεια, αυτή η τρομοκρατία, με τις προεκτάσεις της, εξυπηρετεί τη βίαιη επιβολή πολιτικών απόψεων, προσχεδιασμένων από κέντρα εξουσίας και, ουσιαστικά, την καταστολή και τη νέκρωση των αντιδράσεων των κοινωνικών στρωμάτων. Έχουμε μία διαφορετική μορφή καταστολής που, με τεχνητό τρόπο, επιβάλλει η ίδια η κοινωνία σα δική της άποψη, η οποία είναι, υποσυνείδητα, επιβεβλημένη σ’αυτήν.
Η ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΕΝΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Έχουμε βρει πλέον το δρόμο που οδηγεί στο χώρο όπου παράγεται και αναπαράγεται το τραύμα που βασανίζει τους ανθρώπους, με τις διάφορες μορφές του. Η τρομοκρατία δημιουργεί τη δικιά της μορφή τραύματος, την οποία ο άνθρωπος θα πρέπει να δεχτεί, να ζήσει μαζί της. Αν αντιδράσει θα είναι περιθωριακός σε μία κοινωνία νεκρή ηθικά, ανίκανη να αντιδράσει, νεκρωμένη.
Έχουμε δει πως ορίζεται αυτό το τραύμα (βλέπε εδώ), μπορούμε, κατ’αναλογία, να το ορίσουμε, όσο αφορά στην τρομοκρατία, μέσα στη διαδρομή από την ασφάλεια, αξίωμα της νιρβάνας, και τις ορμές, αξίωμα της ηδονής, σ’αυτό που ζούμε αυτή τη στιγμή, αξίωμα της πραγματικότητας. Εδώ θα πρέπει να αναλύσουμε λεπτομερώς αυτό το τραύμα, έτσι όπως προσδιορίζεται στις διαφορετικές περιπτώσεις και στο συνδυασμό τους.
Γιάννης Φραγκούλης
(ερευνητής-ψυχαναλυτής)
