Πατερναλιστικό κράτος-εισαγωγή: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Ο όρος «πατερναλιστικό» σημαίνει δύο θέματα που σχετίζονται μεταξύ τους. Το πρώτο είναι η υπό το πρόσχημα της προστασίας άσκηση πολιτικής. Στοχεύει στον έλεγχο και την κυριαρχία των πολιτών. Το δεύτερο είναι η νοοτροπία που επιδεικνύει μέριμνα για τους ανήμπορους. Όπως ο πατέρας για το παιδί του. Παρατηρούμε ότι στις δύο ερμηνείες το κοινό στοιχείο είναι προστασία. Αυτό που υπονοείται είναι η πατρική μέριμνα ή η εξουσία. «Όπως ο πατέρας για το παιδί του». Ποιος πατέρας όμως; Για ποιο παιδί; Η εργασία αυτή δε θα ασχοληθεί με άμεσο τρόπο με την οικονομική θεωρία. Το βιβλίο του Ανδρέα Παπανδρέου «Πατερναλιστικός καπιταλισμός», εκδ. Καρανάσης, Αθήνα 1974, την αναλύει αρκετά εύστοχα. Δε θα βασιστούμε σε αυτό το πανεπιστημιακό εγχειρίδιο. Άλλος είναι ο στόχος μας.
ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΟΣ ΑΙΤΙΑ
Αυτό που φιλοδοξεί αυτή η έρευνα είναι να αναλύσει τις δομές του κράτους. Με δεδομένο ότι αυτό έχει δομηθεί στα θεμέλια της πατριαρχικής εξουσίας. Πολύ περισσότερο, στόχος είναι να αναδείξουμε τη βία που υπάρχει σε αυτό Αυτή τη μορφή της βίας την παρατηρούμε με διαφορετικούς τρόπους. Τη λεκτική, τη σωματική, την κατασταλτική, τη φονική. Σε αυτή την προσπάθειά μας θα πρέπει να βρούμε την αρχή της βίας. Να ορίσουμε το σημείο 0 όσο μπορούμε πιο λεπτομερώς. Αν δούμε ότι κάθε αφήγηση είναι ένα διάνυσμα από το 0 μέχρι το 1 ή μέχρι το 2, κατά την Julia Kristeva, τότε είναι προφανές ότι θα γνωρίζουμε τη γενεσιουργό αιτία αυτής της βίας.
Αφήνω υπόνοιες. Ας μιλήσω καθαρά: Ο τρόπος ανάλυσής μας θα είναι ο συμβολικός και ο ψυχαναλυτικός. Ο δεύτερος εμπεριέχει τον πρώτο. Έτσι όμως είμαστε ικανοί να απαντήσουμε σε πολλά ερωτήματα. Όλοι ξέρουμε ότι αυτά είναι πολλά. Πως η βία βγαίνει από τον Πατέρα; Ποιοι είναι οι μηχανισμοί που υπάρχουν; Πως έχουν διαμορφωθεί αυτοί οι μηχανισμοί; Αυτή η βία κατά πόσο εκφέρει λόγο; Αυτός που εξασκεί αυτή τη βία είναι εξ’ορισμού άντρας; Μήπως το φέρον σώμα μπορεί να είναι και η γυναίκα; Άρα ποιος υποκινεί αυτό το βίαιο μηχανισμό; Και, κυρίως, γιατί; Αυτό το τελευταίο είναι το ερώτημα που τίθεται δύσκολα και απαντιέται ακόμα πιο δύσκολα. Πληγώνει.
Ο Πατέρας είναι ένα συμβολικό πρόσωπο. Μπορεί να μην είναι αναγκαστικά το φυσικό πρόσωπο του πατέρα. Μπορεί να είναι και η μητέρα. Μπορεί να είναι τα υποκατάστατα του Πατέρα. Γράφουμε το «π» με κεφαλαία για να δηλώσουμε αυτό το συμβολικό του φορτίο. Ο Πατέρας δεν είναι παρά το αναφερόμενο της εξουσίας. Θα δούμε που έχει τις ρίζες της. Δεν κατηγορούμε τον άντρα ούτε τη γυναίκα. Ακόμα δε στρέφουμε τα βέλη μας σε αυτούς που εξασκούν τη βία. Αναγνωρίζουμε ότι είναι πιόνια μιας σκακιέρας, όπως αυτής του τελευταίου μυθιστορήματος του Στέφαν Τσβάιχ, της «Σκακιστικής νουβέλας». Μετά τη συγγραφή του αυτοκτόνησε.
ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΕΣΤΙΑΖΕΙ ΣΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ
Ο Τσβάιχ ήταν πεσιμιστής. Είδε την αβάσταχτη πίεση του εξουσιαστικού μηχανισμού, αόρατου κυρίως. Την απέλπιδη προσπάθεια του ανθρώπου να ξεφύγει από αυτόν. Εμείς θα κρατήσουμε την αισιοδοξία μας. Πιστεύουμε στον έλλογο άνθρωπο. Σε αυτόν που μπορεί να κρίνει. Να ανακαλύπτει και να βρίσκει την αιτία των δεινών. Αν θέλει. Γιατί όμως να μη θέλει; Αυτό το ερώτημα είναι ακόμα πιο βασανιστικό. Ίσως και πιο δύσκολο να απαντηθεί. Όχι όμως αδύνατο.
Θα ξεκινήσουμε με τη θεώρηση του Erich Fromm. Ότι η ιστορία δεν είναι παρά η καταγραφή βίαιων καταστάσεων. Σε αυτή την περίπτωση θα κάναμε ένα διάγραμμα. Θα δούμε που έχουμε την έξαρση της βίαιης συμπεριφοράς. Θα ήταν λάθος αν δε λαμβάναμε υπόψη μας την εξέλιξη της κοινωνίας. Ουσιαστικά των παραγωγικών σχέσεών της. Εφαρμόζοντας εδώ τη διαλεκτική. Έτσι όπως τη διδαχτήκαμε από τον Ηράκλειτο, τον Επίκουρο και το Μαρξ. Θα καταφέρουμε να κάνουμε τη διαχρονική μελέτη που θα μας οδηγήσει στο να βρούμε μία πρώτη απάντηση: Στο γιατί η βία εστιάζει στο πρόσωπο του Πατέρα. Αυτό το ερώτημα θα απαντιέται συνέχεια. Εμπλουτίζοντας την εργαλειοθήκη της κοινωνιολογικής και ψυχολογικής ανάλυσής μας.
Θα φτάσουμε λοιπόν στο σημείο να αρνηθούμε μία πιο σύγχρονη και εκλεπτυσμένη μορφή βίας. Αυτή που θέλει να συγκρίνει τα υποκείμενά της και να διαμορφώνει τις αντιδράσεις. Η βία ενάντια στη γυναίκα είναι πιο ανυπόφορη σχετικά με τη βία στον άντρα. Η βία στο παιδί είναι αποκρουστική. Οι ποινές σε αυτούς που την εξασκούν ποικίλλουν. Γιατί όμως; Γιατί να δεχτούμε τη γυναίκα πιο ευάλωτη από τον άντρα; Γιατί να υποτιμήσουμε τη βία που εξασκείται σε ένα άντρα; Γιατί να μη δούμε τη βία σα μία προσπάθεια διάρρηξης των κοινωνικών δεσμών. Άρα καταστροφικής για τη δομή της κοινωνίας μας; Γιατί να μην καταδικάζεται η βία το ίδιο αυστηρά. Ανεξάρτητα από τον αποδέκτη της; Ερωτήματα που οδηγούν στην απόγνωση: Βλέπουμε τον αποδέκτη της βίας και όχι το τελικό αποτέλεσμά της που είναι παντού το ίδιο. Η καταστροφή του κοινωνικού ιστού.
ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΕΓΩ ΥΠΕΡΤΟΝΙΖΕΤΑΙ
Αν αυτό το καταλάβουμε θα είμαστε πολύ αυστηροί στην τιμωρία της. Τότε όμως θα έρθουμε αντιμέτωποι με τη γενεσιουργό αιτία της. Άρα θα πρέπει να ξεπεράσουμε το σκόπελο που βάζουν οι ιδεολογίες. Αυτές που θέλουν να βλέπουν την εξάσκηση της βίας με επιλεκτικό τρόπο. Θα εξαιρέσουμε τη βία ως αντίδραση, έτσι όπως την παρατηρούμε σε επαναστατικά κινήματα ή σε διεκδικητικά κοινωνικά ρεύματα. Τότε οποιαδήποτε άλλη μορφή είναι στην κυριολεξία καταδικαστέα. Με οποιαδήποτε μορφή και αν εμφανίζεται. Και εδώ θα πρέπει να είμαστε απόλυτοι. Αν θέλουμε η κοινωνία στην οποία ζούμε να διέπεται από νόμους που σέβονται πρώτα των άνθρωπο και μετά την εξουσία.
Είναι προφανές ότι μιλούμε για το κράτος που εμφανίζεται από το φεουδαρχισμό και μετά. Από τότε που η ατομική ιδιοκτησία θέλει να επιβάλλει το νόμο της. Από τότε που το κοινό έχει δώσει τη θέση του στο Εγώ και το τονίζει.
Αυτή θα είναι η κατεύθυνση αυτών των ερευνών. Δε θέλουμε να πούμε ότι είναι πρωτότυπες. Δεν είναι! Απλά δίνουμε μία ξεχασμένη ερμηνεία. Αυτή που ο άνθρωπος θέλει να ξεχάσει για να δικαιολογήσει την υποταγή σε νόμους που δεν τον υπηρετούν. Γιατί όμως; Μήπως εδώ έχουμε μία εμφανή παρουσίαση του υστερικού; Αν αυτό, όμως, παρουσιάζεται σε μαζικό στάδιο είναι ανησυχητικό. Θεωρώ ότι ζούμε σε μία εποχή που φλερτάρει την άγρια σκέψη, χωρίς όμως αυτή να έχει τα αναφερόμενα για να υπάρχει ως τέτοια. Με άλλα λόγια, ο σύγχρονος άνθρωπος κινδυνεύει να γίνει πιο άγριος από αυτόν που ονομάζει άγριο: Παράλογα άγριος και βάναυσος. Αυτό το «παράλογα» θα το ερευνήσουμε.
ΠΑΤΕΡΝΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΚΑΤΙ ΣΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Τα κείμενα που θα ακολουθήσουν ελπίζω να οδηγήσουν σε ένα σημείο που μπορεί να παραχθεί μία θέση. Μία ιδεολογική στάση από τον αναγνώστη, έχοντας αυτό το κείμενο ως ερέθισμα. Δε θέλουμε να επιβάλλουμε μία άποψη, τη δική μας. Αυτό θα ήταν εναντίον αυτής της ανάλυσης, αφού είναι, εξ’ορισμού, μία βίαιη πράξη. Είναι οξύμωρο να καταδικάζεις τη βία και εσύ ο ίδιος να την εξασκείς. Όχι ότι δεν έχει συμβεί από πολλούς -και ψυχαναλυτές-, αλλά αυτό ακυρώνει την ίδια την ανάλυσή μας. Οπότε αφήνουμε το πεδίο ελεύθερο στο τέλος αυτής της εργασίας. Ο αναγνώστης θα το συμπληρώσει.
Θα εξετάσουμε και θα ερευνήσουμε αυτό που θα ονομάσουμε σύνδρομο του Ορέστη. Πιστεύουμε ότι αυτό το σύνδρομο χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό το δυτικό κόσμο.
* Ο Γιάννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής.
Διαβάστε τα σχετικά άρθρα με την ψυχαναλυτική μας έρευνα εδώ.
