Ρεμπέτικο

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ

ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Ρεμπέτικο: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Ο όρος που έχει επικρατήσει για αυτό το είδος τραγουδιού δεν αποδίδει το ύφος και το περιεχόμενο αυτών των τραγουδιών. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, η ονομασία αυτή επιβλήθηκε για εμπορικούς λόγους. Το σίγουρο είναι ότι η γενέτειρα του είναι η περιοχή της Μικράς Ασίας. Πιο συγκεκριμένα η περιοχή γύρω από τη Σμύρνη. Στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε όλη τη Μικρά Ασία, στην Κωνσταντινούπολη, στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο. Πριν λίγες δεκαετίες οι Σουηδοί μουσικολόγοι το χαρακτήρισαν αστικό άσμα. Κάτι ανάλογο με τα δημοτικά, αλλά προϊόν του αστικού περιβάλλοντος. Με αυτή την έννοια μπορούμε να το παραλληλίσουμε με τα μπλουζ ή με τα φάντο, στην Ισπανία.

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ: ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ  

Αναφερόμενοι στο ρεμπέτικο ουσιαστικά μιλάμε για τρεις μεγάλες σχολές. Το σμυρνέικο, το πειραιώτικο και το αμερικάνικο. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι ο όρος ρεμπέτικο είναι αδόκιμος. Κανένας από αυτούς τους μουσικούς δεν αυτοπροσδιοριζόταν ως ρεμπέτης. Ο όρος αυτός εισήχθη κυρίως για την εμπορική εκμετάλλευση του μουσικού αυτού ιδιώματος. Επίσης για την κατηγοριοποίηση για τη μελέτη του. Κατά βάθος όμως ο προσδιορισμός αυτός δήλωνε την αποστροφή της «υψηλής» κοινωνίας σε αυτή τη μουσική.

Η καταγωγή της λέξης χάνεται στην ιστορία. Η επικρατέστερη θεωρία αναφέρει ότι ο όρος εμφανίζεται το 1912 σε ένα δίσκο της Orfeon Records. Της Ελληνικής Εστουδιαντίνας με τον αριθμό No 10188. Ο τίτλος είναι «Απονιά (Ρεμπέτικο)». Η κοινή ρίζα με την λέξη rebel, συσχετίζει τις δύο έννοιες. Ίσως η ρίζα να προέρχεται από τους «ρεμπέτ». Δηλαδή τους ρέμπελους, τα περιθωριακά στοιχεία. Αυτούς που σύχναζαν στα ιδρύματα μεντρεσέ. Εκεί το 1843 έκανε την εμφάνιση του το μουρμούρικο τραγούδι. Ο πρόδρομος του ρεμπέτικου.

Μεντρεσές είναι το σχολείο των μουσουλμάνων. Θεσμοθετήθηκε αυτός ο χώρος επειδή δεν επαρκούσαν τα τζαμιά για τη μελέτη των παιδιών. Έρχεται από τη λέξη «μαντρασάς», το θεοκρατικό ή κοσμικό ίδρυμα. Επίσης από τη λέξη «ντερς» που σημαίνει μάθημα. Είναι εύκολο να καταλάβει κάποιος γιατί εκεί ακούστηκαν τα πρώτα μουρμούρικα. Το κοράνι κάπως έτσι διαβάζεται. Αυτά τα ιδρύματα των σουνίτων Σελτζούκων γρήγορα καταργήθηκαν.

Ρεμπέτικο

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ: ΟΙ ΣΥΣΧΕΤΗΣΕΙΣ

Κάποιοι μουσικολόγοι αναφέρουν ότι το ρεμπέτικο έχει σχέση με τη βυζαντινή μουσική. Η αλήθεια είναι ότι το άκουσμά του με αυτό του βυζαντινού ήχου έχουν κάποια σχέση. Στα πρώτα βήματά του δεν εμφανίζεται το μπουζούκι. Τα όργανα που απάρτιζαν τις ορχήστρες είναι το μαντολίνο, η κιθάρα, το βιολί, η μαντόλα και το ακορντεόν. Τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου ήταν οι ενδιάμεσοι σταθμοί. Οι μουσικοί έφτασαν τελικά στον Πειραιά.

Η Ελλάδα, εκείνη την εποχή, γνωρίζει την πρώτη βιομηχανική περίοδό της. Η δυτική πλευρά του λιμανιού του Πειραιά είναι κοντά στη βιομηχανική ζώνη. Είναι φυσικό εκεί να έμεναν εργάτες. Αυτοί που θα τους χαρακτηρίζαμε προλεταριάτο. Είναι γνωστό επίσης ότι αυτή η τάξη ήταν στο περιθώριο της αστικής κοινωνίας. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι το ρεμπέτικο έχει και ένα ταξικό προσδιορισμό.

Κατά συνέπεια, δεν ήταν οι ουσίες που το εμπόδισαν να μπει στα «σαλόνια». Περισσότερο ήταν η εργατική τάξη που δεν της επιτρεπόταν να έχει λόγο. Ακόμα και αριστεροί μιλούσαν απαξιωτικά για το ρεμπέτικο. Πέρασαν πολλά χρόνια για να μελετηθεί το ρεμπέτικο. Μετά τους Βαμβακάρη, Τσιτσάνη, Παπαϊωάννου, Τσαούση κ.ά. αυτοί που του έδωσαν «ταυτότητα» ήταν ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης.

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ: ΟΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Τα ρεμπέτικα τραγούδια συσχετίζονται με το περιθώριο της κοινωνίας. Έτσι οι τέχνες τα βλέπουν. Κυρίως το θέατρο και ο κινηματογράφος. Μία προσπάθεια εξευγένισης του ρεμπέτικου ήταν τα αρχοντορεμπέτικα. Ουσιαστικά όμως έχουμε μία παραποίηση αυτής μουσικής. Μία προσπάθεια να μπουν αυτά τα τραγούδια σε οπερέτες.

Στον κινηματογράφο τα παραδείγματα της απαξίωσης είναι πολλά. Θα αναφερθούμε κυρίως στην «Κοινωνική σαπίλα», του Στέλιου Τατασόπουλου, και στους «Απάχηδες των Αθηνών», του Δημήτρη Γαζιάδη. Θα περάσουν πολλά χρόνια. Με την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, ο Κώστας Φέρρης θα έρθει από το Παρίσι και θα ασχοληθεί με το ρεμπέτικο. Πριν από την επιβολή της χούντας είχε ενταχθεί στην ομάδα του Βαμβακάρη. Τότε έκανε την ταινία «Τα ματόκλαδά σου λάμπουν», μικρού μήκους. Εκεί ακούγονται δύο ρεμπέτικα. Ένα αριστουργηματικό βιντεοκλίπ, θα λέγαμε σήμερα. Είχε όμως πολλές κινηματογραφικές αρετές.

Ρεμπέτικο

Η ταινία του Κώστα Φέρρη, το «Ρεμπέτικο», αντιμετώπισε πολλές αντιδράσεις. Τόσο από την αριστερά όσο και από τη δεξιά. Ο κόσμος δεν μπορούσε να δει αυτό το υποτιθέμενο περιθώριο της κοινωνίας. Φοβόταν αυτή την τάξη. Είχαν τρόμο με την ιδέα ότι θα υπήρχε μία πιθανότητα να ενταχθούν εκεί. Η ταινία σημείωσε επιτυχία και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, τελικά.

ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ: Η ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΟΥ

Από τη δεκαετία του 1980 και μετά ανακαλύπτουμε το ρεμπέτικο. Οι ξεχασμένοι δημιουργοί του ανασύρονται από την άχνη του χρόνου. Βγαίνουν από την αφάνεια που τους είχε καταδικάσει η «καθώς πρέπει» κοινωνία.  Γίνονται της μόδας. Το ρεμπέτικο αρχίζει να μελετιέται. Ακούγεται στα ραδιόφωνα. Μπαίνει στις μουσικές σχολές. Το μελετούν οι μουσικολόγοι και οι ιστορικοί.

Αυτή η αντιμετώπιση δεν αλλοίωσε τις δομές και το ύφος αυτής της μουσικής. Οι δημιουργοί του τώρα δε δέχθηκαν τους μικροαστούς διανοούμενους ως συνομιλητές τους. Φυσικά βγήκαν μουσικές κατώτερης ποιότητας. Οι περισσότερες ήταν αντιγραφές από ανατολίτικες μουσικές. Δεν εντάχθηκαν στον ελληνικό μουσικό χώρο. Μία μεγάλη μερίδα τραγουδιών είχε φτηνούς στοίχους, κακές μιμήσεις των ρεμπέτικων. Σε αυτό το χώρο υπήρξαν και καλά λαϊκά τραγούδια που χάθηκαν στο κατακάθι της παρακμιακής μουσικής.

Δυστυχώς, όμως, αυτή η μουσική που στέκεται δίπλα από τα ρεμπέτικα δεν έχει μελετηθεί. Νομίζω ότι θα περάσει αρκετός χρόνος για να μπει στο γνωστικό πεδίο. Ο Σταύρος Τσιώλης είναι ο μόνος που ασχολήθηκε με αυτή τη μουσική στις ταινίες του, στην τρίτη περίοδό του. Αλλά ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη.

 

Διαβάστε τα άρθρα για τη μουσική

Δείτε τα βίντεο που έχουμε ετοιμάσει

Διαβάστε τη μελέτη για τον Κώστα Φέρρη



ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Ο Γιάννης Φραγκούλης γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1960, όπου τέλειωσε το εξατάξιο γυμνάσιο. Σπούδασε χημεία στον Καναδά, στο Μόντρεαλ (Quebec), στο Μόνκτον (New Brunswick) και στην Ορλεάνη (Γαλλία). Το 1989 σπούδασε φωτογραφία στην ΑΚΤΟ, στην Αθήνα. Παρακολούθησε σεμινάρια σημειωτικής, με το Δημήτρη Τσατσούλη (φωτογραφίας, λογοτεχνίας και θεάτρου), στο Ελληνοαμερικάνικο Κολλέγιο. Το 2009 τέλειωσε το Master in Arts, από το Middlesex University, με θέμα της διατριβής του, «Ο μύθος, μια αφηγηματική διακειμενικότητα». Το 1989 άρχισε να αρθρογραφεί και το 1990 ξεκίνησε να γράφει κριτικές κινηματογράφου. Το 1992 έγινε μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου, της οποίας έχει διατελέσει Πρόεδρος, και της FIPRESCI. Το 1994 έγινε μέλος του «Μικρό» (Σωματείο για την ταινία μικρού μήκους), στο οποίο ήταν Πρόεδρος για δύο θητείες. Το 2000 ξεκίνησε να διδάσκει σε σεμινάρια κινηματογράφου στην Ένωση Τεχνικών Κινηματογράφου και Τηλεόρασης (ΕΤΕΚΤ), στο «Μικρό», στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, στο Μουσείο Κινηματογράφου, στο Μικρό Πολυτεχνείο, στη Σχολή Κινηματογράφου Λυκούργου Σταυράκου, στο δικό του χώρο και σε συνεργασία με τη filmfabrik Productions, στη Θεσσαλονίκη, όπου διδάσκει κινηματογράφο μέχρι σήμερα στο Κινηματογραφικό Εργαστήρι Fabula, το οποίο διευθύνει. Συμμετείχε στο στρογγυλό τραπέζι της FIPRESCI, στην Κωνσταντινούπολη και στη Φιλιππούπολη με θέμα τον βαλκανικό κινηματογράφο. Συμμετείχε σε κριτικές επιτροπές στα Κρατικά Βραβεία Ποιότητας και σε Φεστιβάλ, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είναι επιστημονικός σύμβουλος του Εργαστηρίου Almakalma, το οποία ερευνά τον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο (Performance). Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στην εφημερίδα Εξόρμηση, στην οποία ήταν υπεύθυνος του πολιτιστικού τμήματος, στην Αθηναϊκή, στη Νίκη, στο Μανδραγόρα, στην Ουτοπία, στη Σύγχρονη Εκπαίδευση, στον κατάλογο του Φεστιβάλ της Λάρισας, στη Γραφή, στο Κ.ΛΠ., στο Ριζοσπάστη και στο Αλμανάκ της ΠΕΚΚ. Ίδρυσε το περιοδικό «αντι-Κινηματογράφος», στο οποίο ήταν διευθυντής σύνταξης, το 1992, το περιοδικό «Κινηματογράφος και Επικοινωνία», στο οποίο ήταν διευθυντής, το 2000. Επιμελήθηκε και συνπαρουσίασε, μαζί με τον Κώστα Σταματόπουλο, την εκπομπή «Cineπλάνο», στο 902TV, από το 2008 έως το 2009. Ήταν υπεύθυνος για τους διαδικτυακούς τόπους www.cinemainfo.gr και www.theaterinfo.gr. Ίδρυσε και διεύθυνε το greeceactuality.wordpress.com. και τώρα διευθύνει και αρθρογραφεί στα www.filmandtheater.gr και www.thessalonikinfo.gr. Έχει μεταφράσει το βιβλίο του Jean Mitry, «Ο ρυθμός και η μουσική στον κινηματογράφο», έχει γράψει τα βιβλία «Η κωμωδία στον παλιό ελληνικό κινηματογράφο», εκδ. Έλευσις, το 2006, «Τι είναι ο κινηματογράφος;», εκδ. Κέντρο Πολιτιστικών Μελετών (σειρά νεανική Βιβλιοθήκη) και «Κώστας Φέρρης», εκδ. της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών. Έχει οργανώσει διάφορες εκδηλώσεις στην Ελλάδα, όπως το Αφιέρωμα στον Παλαιστινιακό Κινηματογράφο, το 2002, την Εβδομάδα Κλασικού Ιαπωνικού Κινηματογράφου και την Εβδομάδα Σύγχρονου Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου, το 2002, ως μέλος της Π.Ε.Κ.Κ. Ήταν καλλιτεχνικός διευθυντής του Πανοράματος Νέων Δημιουργών, στο Ε.Κ.Θ., στη Θεσσαλονίκη, και ιδρυτής της Κινηματογραφικής Λέσχης Solaris, η οποία δραστηριοποιείται πλέον στη Θεσσαλονίκη. Διευθύνει το Αφηγηματικό Εργαστήριο Fabula, που ερευνά τον Ενιαίο Παραστατικό Χώρο. Έχει σκηνοθετήσει τρείς ταινίες μικρού μήκους, οι δύο πτυχιακές για το Master στο πανεπιστήμιο Middlesex, και την ταινία-ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους, «Η αγία της αρχαίας Μαντινείας». ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ «Μέσα από τις βιτρίνες», 8΄, 2009, σκηνοθεσία «Nafasz», 7΄, 2009, σκηνοθεσία «Η αγία της αρχαίας Μαντινείας», 50΄, 2010, ντοκιμαντέρ, σκηνοθεσία «Στιγμή απολιθωμένη», 31΄, 2010, ντοκιμαντέρ, σκηνοθεσία «Η τελευταία λατέρνα», 6΄, 2010, σεναριακή επιμέλεια «Το κλειδί της επιστροφής», 13΄, 2015, σεναριακή επιμέλεια «Το συρματόπλεγμα», 19΄, 2015, σεναριακή επιμέλεια «Στο Τσινάρι», 7΄, 2017, σκηνοθεσία «Sotos, ζωγράφος αει…πράγμων», 2020, 97΄, σκηνοθεσία-φωτογραφία ΒΙΒΛΙΑ «Ο ρυθμός και η μουσική στον κινηματογράφο», του Jean Mitry, μετάφραση, εκδ. Entracte και Σύγχρονη Εκπαίδευση, Αθήνα, 2001 «Τι είναι ο κινηματογράφος;», εκδ. Κέντρο Πολιτιστικών Μελετών, Αθήνα, 2004 «Κώστας Φέρρης», εκδ. Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, Αθήνα 2004 «Η κωμωδία στον παλιό ελληνικό κινηματογράφο», εκδ. Έλευσις, Τρίπολη, 2006


Copyritght 2022 Thessalonikinfo / All rights reserved